30.3.06

LECCION 7 | SEPA LECIONO

En la lección dos dijimos que el vocabulario del Esperanto puede ser aumentado con muy poco esfuerzo, debido a su sistema de CONSTRUCCION REGULAR DE LAS PALABRAS.
Unos pocos ejemplos ya fueron dados. En esta lección hemos hecho un listado de los más importantes prefijos y sufijos, junto con los ejemplos y significado. ¡ Vea lo que pueden hacer!
No trate de aprenderlos todos ahora. Sólo es para que tenga una idea cómo se forman las palabras en Esperanto y reduce la gran cantidad de vocabulario que tendria que aprender de otra forma.

LOS PREFIJOS

BO -
Indica relación producto del matrimonio
filo(hijo) =>bofilo(yerno)
frato(hermano)=>bofrato(cuñado)
gepatroj(padres)=>bogepatroj(suegros)

DIS-
Indica separación, disgregación
doni (dar) =>disdoni (distribuir)
semi (sembrar)=> dissemi (diseminar)
disigi (separa, dividir)=> nedisigebla (innseparable)

EK -
Indica comienzo súbito, acción de corta duración
brili (brillar) =>ekbrili (comenzar a brillar)
iri (ir) =>ekiri (empezar a irse)
dormi (dormir)=> ekdormi (comensar a dormirse)

EKS-
Indica dejación de actividades, ex, antiguo:
prezidanto (presidente),=>eksprezidanto (ex presidente)
eksŝaho (ex- Shah);
eksedziĝo (divorcio).

FI -
Indica algo vergonzoso, moralmente reprobable
rakonto (cuento) =>firakonto (cuento sucio)
fivorto (disparate)
fifama (de mala reputación)

GE -
Indica un grupo de personas de ambos sexos
gepatroj (padres: madre y padre juntos)
gesinjoroj ( damas y caballeros);
geedziĝo (matrimonio: marido y esposa juntos)

MAL -
Indica una idea opuesta a la expresada en la raíz
fermi (cerrar)=> malfermi (abrir)
riĉa (rico ) => malriĉa (pobre)
bela (bello) => malbela (feo)
la malo (lo contrario)
malebla (imposible)

MIS - Indica algo erróneo, un desacierto
presi (imprimir) => mispreso (fe de erratas)
mispaŝo (un paso en falso) misprezenti (presentar mal)

PRA -Indica una relación remota en el pasado o descendencia
avo (abuelo) =>praavo (bizabuelo)
nepo (nieto) =>pranepo (biznieto)
arbaro (bosque) => praarbaro (bosque primitivo);

RE -
Indica reiteración o repetición de algo
veni (venir)=>reveni (volver)
legi (leer ) => relegi (releer)
doni (dar) => redoni (devolver

RETRO-
Indica movimiento en sentido contrario al normal, detrás de
iro (ida) => retroiro (retroceso)
vidi (ver) => retovida (retrovisor - adjetivo-)

SUFIJOS SIGNIFICADO

-AĈ - Indica mala calidad o condición:
domaĉo (casucha), virinaĉo (mujerzuela), popolaĉo (chusma o populacho), aĉa (mala, pésima).

-AD - Indica acción duradera o repetida:
rigardi (mirar), rigardadi (contemplar); marteli (martillar), marteladi (martilleo); kanti (cantar), kantado (cantata).

-AĴ - Indica ideas o cosas concretas:
pentri (pintar), pentraĵo (pintura o cuadro)
glacio (hielo), glaciaĵo (un helado)
sendi (enviar), sendaĵo (encomienda).

-AN - Indica al miembro, integrante, habitante o partidario de algo:
Kristo (Cristo), kristano (cristiano); Ĉilio (Chile), ĉiliano (chileno).

-AR - Indica una reunion o conjunto de cosas:
vorto (palabra), vortaro (diccionario), ŝtupo (peldaño), ŝtuparo (escalera); arbo (árbol), arbaro (bosque).

-ĈJ - Disminutivo cariñoso masculino:
Josefo (José), joĉjo (pepe); Patro (padre), paĉjo (papi); Francisko (Francisco), Franĉjo (pancho, paco).

-EBL - Indica posibilidad, que se puede:
trinki (beber), trinkebla (potable); vidi (ver), videbla (visible); kredi (creer), kredebla (creíble).

-EC - Indica calidades o ideas abstractas:
amiko (amigo), amikeco (amistad); viro (macho), vireco (virilidad); blanka (blanco), blankeco (blancura).

-EG - Indica un grado mayor, aumentativo:
domo (casa), domego (mansión); varma (caliente), varmega (calientísimo); vento (viento), ventego (ventarrón).

-EJ - Indica un lugar adecuado para algo:
lerni (aprender), lernejo (escuela); baki (hornear pan), bakejo (panadería); preĝi (rezar), preĝejo (iglesia).

-EM -Inclinación, tendencia, hábito:
kolero (cólera), kolerema (iracundo); babili (charlar), babilema (charlador); ŝpari (ahorrar), ŝparema (ahorrativo).

-END - Obligación, que debe ser:
fari (hacer), farenda (algo que debe hacerse); pagi (pagar), pagenda (pagadero).

-ER - Elemento, unidad, parcialidad, particula de algo:
mono (dinero), monero (moneda); sablo (arena), sablero (un grano de arena).

-ESK- A la manera de..:
Danto (dante), danteska (dantesco); romano (novela), romaneska (novelesco):

-ESTR- Indica a un jefe o lider de algo:
urbo (ciudad), urbestro (alcalde); ŝipo (barco), ŝipestro (capitán de barco).

-ET - Indica un grado menor, diminutivo:
varma (caliente), varmeta (tibio); domo (casa), dometo (casita); etulo (enano).

-ID - Nacido de, descendiente de :
ĉevalo (caballo), ĉvalido (potro); reĝo (rey), reĝido (príncipe); Latino (latín), latinida (descendiente del latín).

-IG - Hacer, volver:
stari (estar de pie), starigi (levantar poner de pie); varma (caliente), varmigi (calentar); plena (lleno), plenigi (llenar).

-IĜ - Hacerse, volverse uno mismo o a sí mismo:
ruĝa (rojo), ruĝiĝi (enrojeser); sidi (sentar), sidiĝi (sentarse); pleniĝi (llenarse).

-IL - Instrumento o herramienta para:
ŝlosi (cerrar con llave), ŝlosilo (llave); razi (razurar), razurilo (máquina de afeitar); kudri (coser), kudrilo (aguja).

-IN- femenino
patro (padre) => patrino (madre); ĉevalo (caballo) => ĉevalino (yegua)

-IND - Digno de..:
laŭdi (alabar), laŭdinda (loable); ridi (reír), ridinda (ridículo); admiri (admirar), admirinda (digno de admirar).

-ING - Indica al objeto en que se introduce parcialmente lo expresado por la raiz:
ovo (huevo), ovingo (huevera); fingro (dedo), fringringo (dedal); kandelo (vela), kandelingo (cadelabro).

-IST - Profecional, ocupado en, adepto a una teoría:
instrui (enseñar), instruipto (profesor); sporto (deporte), sportisto (deportista).

-ISM- Credo, doctrina, partido, actuación
Islamo(islám) => islamismo; kanibalo (caníbal) => kanibalismo

-IV- que puede, capaz de, capacidad activa
produkti (producir) => produktiva (productivo); konduki ( conducir) => konduktiva (conductor de corriente)

-IZ- (ciencia) aplicar sobre, untar, proveer de, aplicar un método científico
elektro (electricidad) => elektrizi(electrificar)

-NJ - Diminutivo cariñoso femenino:
patrino (madre), panjo (mami); Anno (Ana), Annjo (Anny); avino (abuela), avinjo (abuelita)

-OBL - Indica la multiplicación de alguna cantidad:
multoble (muchas veces), duoble (doblemente, por segunda vez)

-ON - Indica división de algo:
duono (una mitad), tri kvaronoj (tres cuartos), triono (un tercio)

-OP - Indica la relación grupal, por grupos o conjuntamente:
duope (de dos en dos), kvarope (de cuatro en cuatro).

-OZ- (ciencia) Abundancia de un elemento característico
poro => poroza ; sablo (arena) => sabloza (arenoso)

-UJ - Indica al recipiente de algo, lo que contiene a lo expresado por la raíz:
sukero (azúcar), sukerujo (azucarero); piro (pera), pirujo (peral); hispano (español), Hispanujo (España).

-UL - Individuo caracterizado por lo expresado en la raíz
ebria (borracho), ebriulo (un borracho); eta (pequeño), etulo (enano

-UM - : No tiene sentido general fijo, se emplea cuando no hay otro adecuado, en palabras adoptadas por el uso
malvarma (frío), malvarmuno (resfrío); komuna (común), komunumo (una comunidad); vento (viento) ventumi (ventilar); akvo (agua), akvumi (regar); kruco (cruz), krucumi (crucificar).

El Esperanto es intrigante ¿verdad? busque lo que ya ha aprendido. LE damos aquí algunas palabras con su traducción, y algunas nuevas que obtenemos mediante la aplicación de los prefijos y sufijos que dimos en el listado anterior.


TRADUZCA ESAS PALABRAS AL ESPAÑOL
Será una tarea difícil más de alguna vez, aunque sepa lo que significa exactamente la palabra en Esperanto. Si no logra encontrar el término exacto en nuestro idioma, sólo de su definición aproximada.

1.-EDZO(marido) : edzino, edziĝi, edziniĝi, eksedzo, geedzoj.
2.-VIRO (un hombre) :virino, virineto, viraĉo, fiviro, vira.
3.-KOKO(un gallo) : kokino, kokido, virkoko, gekokoj, virkokidoj, kokidetoj.
4.-BOVOJ (buey) :bovino, virbovo, eksvirbovo, bovaĵo, bovidaĵo, bovaro, bovejo, bovaĉo, bovideto.
5.-ĈEVALO(caballo) : ĉevalino, ĉevalido, virĉevalo, eksvirĉevalo, ĉevalidino, virĉevalido, ĉevalaĵo, ĉevalaro, ĉevalidejo.
6.-VARMA (caliente) :varmeco, malvarmeco, malvarmegeco, varmigilo, revarmigi, malvarmiĝi, varmejo, malvarmeta.
7.-ARO (un grupo) : ŝipo(un barco),ŝiparo; abelo(una abeja), abelaro; stelo(estrella), stelaro; kolombo(paloma), kolombaro; ŝteli(robar), ŝtelistaro; baleno(ballena), balenaro; instruistaro; hundidaro; ilarujo, estraro.

Encontrará fácil el hacer por si mismo algunas nuevas palabras en Esperanto. Tome las palabras básicas o raíces que estan en paréntisis para comenzar.
8.- hervir(boli)
9.- de mala fama
10.- un tonto(stulta:tonto)
11.- engordar(dika:gordo)
12.- noticias(nova:nuevo)
13.- esquíes(neĝo:nieve)
14.- soledad(sola:solo)
15.- una regla(linio:línea)
16.- armario(il:instrumento)
17.- duplicar(multa:mucho)

Fue un trabajo difícil. Pero comprende ahora, porque una lengua planificada es más fácil de manejar que una nacional.

AYUDA A LA LECCION 7: haga esta página como un juego.
Algunas de las palabras compuestas en esta lección no son de uso común en las formas orales o escritas, pero otras sí son usadas con mucha frecuencia, llegando a convertirse en palabras simples: vortaro (diccionario), kuirejo (cocina), necesejo (baño), etc.

Para saber cómo y qué significa una palabra, comience a descomponerlas de atrás, de este modo: la palabra reĝidino se descompone


REĜ ---------> raíz que significa rey
| ----ID------> descendiente de
| -------IN---> femenino
|----------O-> O sustantivo

Así reĝidino (una mujer descendiente de un rey) significa princesa; ahora bien, reĝinido (un hombre descendiente de la reina) significa príncipe.
En castellano usamos muchas palabras distintas cuando nos referimos a una misma cosa, en diversos estados o etapas. En Esperanto, usamos la misma raíz para todo, y agregamos las partículas necesarias:

ŝafo : carnero
ŝafido : cordero
ŝafino : oveja
virŝafo : cabro
ŝafidino : borrega
virŝafido : cabrito

Y considere esta otra: eks - vir - bovoj =eksvirbovoj = bueyes

..................BOVOJ- - ->reses
..........VIR------------>macho
EKS------------------>ex

TRATE DE HACER ESTAS PALABRAS Y CORRIJA SUS RESPUESTAS:
Traduzca al español :
1.- vento (viento) : venteto, ventego, ekvento, ventumilo.
2.- hundo (perro) : hundaĉo, hundejo, hundaro, hundido.
3.- frukto (fruto) : fruktaĵo, fruktujo, fruktigi.
4.- gluti (tragar) : gluteto, glutigi, misgluti, glutenda.


Traduzca al Esperanto :
5.- granda (grande) : inmenso, pequeño, un gigante.
6.- movi (mover ) : movimiento, movible.
7.- fidi (tener fé) : digno de fe, de naturaleza confiable.
8.- honti (avergonzarse) : vergonzoso, vergüenza, vergonzante.
9.- ĝentila (gentil) : gentileza, una persona gentil.


RESPUESTAS : Estas u otras palabras similares a estas
1.- brisa, ventarrón, comienzo de una brisa, ventilador.
2.- perracho, perrera, jauría, cachorro.
3.- algo hecho de fruta(mermelada), frutera, fructificar.
4.- tragito, hacer tragar algo, vomitar, para ser tragado.
5.- grandega, malgranda, grandegulo.
6.- movado, movebla.
7.- fidinda, fidema.
8.- hontema, honteco, hontebla.
9.- ĝentileco, ĝentilulo.


NOTA:
En el ejercicio 3 de esta lección se dice que "koko" es un gallo. Más específicamente es aquél destinado a ser cocinado, y no el destinado a reproducción; este último es virkoko


USE LOS PREFIJOS PARA FORMAR ESTAS PALABRAS :
1.- Hermanas y hermanos juntos.
2.- Sucio .
3.- Libro de baja calidad moral.
4.- Osos de la prehistoria.
5.- Suegros .
6.- Destrozar .
7.- Malcitar .
8.- Comenzar a volar
9.- Resaltar .
10.- Renunciar (aqui use un prefijo y un sufijo).

LECCIÓN 6 | SESA LECIONO

He aquí una verdadera visión rápida de las lecciones anteriores:

SUSTANTIVOS => ACCION=> ADVERBIO=> COMPLEMENTO DIRECTO
--A ---O -AS -E --AN --ON
--AJ -OJ -IS --AJN -OJN
-OS
DILIGENTAJ KNABOJ LERNAS RAPIDE MALFACILAN LINGVON

Para formar preguntas, coloque la partícula "ĉu" delante de las frases fundamentales:
la knabino manĝis
ĉu la knabino manĝis?

Un sonido difícil
Uno de los problemas que tenemos los hispanohablantes, es dominar el sonido de las letras "c" y "z". Siga las instrucciones que daremos y no tendrá problemas.

DANCO diga dánt-so
LECIONO diga let-si-ó-no
BICIKLO diga bit-sí-clo
SCIENCO diga est- si-ént-so

La letra "z" se pronuncia como un zumbido; si usted sabe algo de francés o italiano podemos asimilar a los sonidos de la s en "nous avons" o a las ss en "rosso".

EJERCICIO
Efectúe un trabajo de mezclar los correlativos con las terminaciones. Trate de dar un significado a cada una de ellas, y para todos ellos, con todas las mezclas posibles.
NOTA:
La palabra "viejo" en castellano tiene dos significados:
a) antónimo de "nuevo"
b) antónimo de "joven"
En Esperanto tenemos una raíz distinta para cada significado:
juna (joven) <--------> maljuna (viejo, persona vieja)
nova (nuevo) <-------> malnova (viejo, no nuevo)

Viendo la codificación gramatical, las palabras anteriores son adjetivos. Cuando queremos referirnos a una persona joven o vieja debemos agregar el sufijo -ul- que indica a "persona con las características que expresa la raíz" a la raíz, obteniendo:
junulo => un joven (una persona joven)
maljunulo => un viejo (una persona vieja)

Para evitar confuciones, algunos esperantistas han introducido el anglismo "oldulo" para señalar a la persona de edad avanzada, pero no es aconsejable usarla siempre.

LAS PREPOSICIONES
Son aquellas palabras que muestran una relación entre otras dos palabras distintas. Por ejemplo: taza EN la mesa, platillo BAJO la taza, etc.
Aquí damos algunas de las preposiciones en Esperanto:

AL a, hacia
ĈE en, cerca de
DE de,desde
DUM durante
ĜIS hasta
EN en
POR para
PRI sobre, acerca de
SUR sobre, encima de
SUB bajo, abajo de
KUN con
ANSTATAŬ en vez de
PER por medio de
ANTAŬ en frente de, adelante de
POST después, detrás de
APUD cerca de
DA de (cantidad)
EKSTER fuera de
SEN sin
EL de (procedencia)
SUPER sobre (alguna cosa sin tocarla)

LEA EN VOZ ALTA Y DESPUES TRADUZCA/ LEGU LAŬTE KAJ POSTE TRADUKU

Mi estas membro de la Junulara Esperantista Klubo, kaj mi partoprenas en la Esperanto-Kongreso, kiu okazis en Santiago. Dum unu tago ni vojaĝis el Valdivia en nia aŭtobuseto kaj ne haltis ĝis ni alvenis en Santiago. Tie ni vizitis niajn amikojn kaj manĝis. Por la lunĉo ni havis sandviĉojn, kiuj estis sur la seĝoj, sur kiuj ni sidis.

VOCABULARIO/ VORTARO
junularo => juventud
partopreni =>en participar en
okazi =>ocurrir
aŭtobuseto =>minibús
alveni al =>llegar a
lunĉo =>almuezo rápido, lunch
halti= > detenerse
seĝoj => sillas

Kun miaj fratoj mi venturis per aùtobuso al la zoo. Ĝi estas ekster la urbo apud la granda rivero.
Ni vidis tie multajn bestojn el ĉiuj kontinentoj. Al mia frato tre plaĉis la ursoj apud la enirejo. Inter la kaĝoj de la brunaj kaj blancaj ursoj estas la kaĝo de la nigra urso. La blanca urso estis ofte en la akvo. Por mi la grandaj simioj estis tre interesaj. Sen ili zoo ne estas kompleta.

VOCABULARIO:
Veturi=> viajar en auto
Urbo => ciudad
Rivero => río
Multa => mucho
Besto => bestia, animal
Plaĉi al => agradar, gustar a
Urso =>oso
Enirejo =>entrada
Kaĝo => jaula
Ofte =>a menudo
Simio =>mono

CONTESTE ESTAS PREGUNTAS EN ESPERANTO
1.- En kiu klubo vi estas membro?
2.- Kie vi vizitis viajn amikojn?
3.- Kion vi manĝis?
4.- Kiun vi vizitis?
5.- Kion vi vizitis?
6.- Kio plaĉis al via frato?
7.- Kie estis la blanka urso?
8.- Kie estas la zoologia ĝardeno (zoo)?
9.- Kiuj bestoj interesas vin?
10.- Per kio vi veturis al la zoo?

Hemos aprendido ya en la primera lección a indicar el complemento directo con la terminación gramatical -n. Esto se llama también acusativo (Caso Acusativo).
No es un estilo bueno el tener u ocupar dos complementos directos en una misma frase, uno al lado del otro.

Como todo idioma, el Esperanto necesita ser claro ante todo. Es claro y correcto decir "Mi dankas vin". Pero si deseamos agregar "mian vivon", es mejor cambiar un complemento directo a indirecto, entonces quedará: Mi dankas al vi mian vivon". También podemos usar otras preposiciones como "pro" en este caso: Mi dankas vin pro mia vivo".

Un Esperanto excelente y claro, es también corto. Podemos acortar las oraciones, sin caer en faltas gramaticales, reemplazando una preposición por el acusativo -n, cuando deseamos mostrar un movimiento de dirección hacia algo, o para indicar un tiempo cronológico, medida, peso o precio.

En las siguientes oraciones use el acusativo -n en vez de las preposiciones. Por ejemplo:
Vi similas al via patro => Vi similas vian patron.

11.- Faru vian aferon, Dio zorgos pri la cetero. (Afero; Zorgi; Cetero).
12.- Mi feriis dum tri semajnoj. (Ferii )
13.- La strato estas larĝa je 50 metroj. (Strato; Larĝa)
14.- D-ro Zamenhof naskiĝis je la 15-a de decembro 1859.(Naskiĝi)

JE= es una preposición general que, a causa de su vaguedad, es útil cuando otras preposiciones no parecen ajustarse. "Mi kredas je Dio"( creo en Dios). Las preposiciones "al", "pri" o "en" no tendrían aqui un sentido correcto. Ejemplo: Je via sano!

No es un estilo correcto usar dos preposiciones una al lado de la otra, si podemos evitarlas. Así debemos cambiar una de ellas por el acusativo. En vez de decir "Ŝi iris al en la domo", lo correcto es "Ŝi iris en la domon "; "la muso kuris al sub la tablo" debe ser "la muso kuris sub la tablon ".

Nunca use el acusativo -n después de preposiciones que ya indican dirección o movimiento, como "al" o "ĝis". De este modo, estas frases son correctas: "Mi veturas al Parizo", y "mi veturas Parizon".

TRADUKU ESPERANTEN
15. Camino hacia la pieza. Camino dentro de la pieza.
16. Ella corre sobre el pasto(herbo).
17. El correrá hacia el pasto.
18. El comió el pastel detrás (Use mal- ) del árbol.
19. El escribió con una lapicera.
20. El puso (poner= meti) la lapicera bajo el papel.